Протоереј Теодорос Зисис,
професор на Богословскиот факултет во Солун
Големите учители на Црквата и на христијанскиот род во Османлиската империја Макариј Нотарас, Никодим Светогорец и Анастасиј Пароски (од островот Парос), дејствувале во крајот на XVIII и почетокот на XIX век, тие се нова тријада големи просветители – слично на светите Три светители. Тие всушност, располагаат со даденостите на својата епоха и со историското време, во коешто живеат – со одликите и сличностите во споредба со епохата на големите древни учители и отци на Црквата.
Кон гореспоменатите тројца просветители можеме да го додадеме и Неофит Кавсокаливитис – првенец од хронолошки аспект во движењето на коливарите. За разлика од него сепак останатите тројца се додадени во бројот на светители поради неспоредливо поразгранетата и важна дејност за православието. Во тие години, од своите противници на Света Гора иронично се нарекувани „коливари“ бидејќи се спротиставувале на нетрадиционалната практика да се преместува поменот од сабота во недела. Нивниот аргумент бил дека таа практика го помрачува воскресението и празничниот карактер на Господовиот ден.
Тоа, се разбира, е само еден мал детаљ во обновителното и просветителско дело на тие значајни мажи. Сепак тој мал елемент е потцртуван и разнесуван со умисла од нивните противници, за да се сугерира, дека се занимавале со незначајни теми и дека спореле за незначајни работи како што се помените и коливото. И до ден денес, за жал, постојат истражувачи, коишто го потценуваат нивното дело и придонес, гледајќи го низ искривената призма на спорот околу помените. За среќа низ последните десетлетија, кога грчката богословска наука започна да се ослободува постепено од оковите, од зависноста и влијанието на западните истражувачи, почна да се востановува и сликата од приносот на коливарите како една широка филокалиска преродба, која го претставувала XVIII век[1].
Таа преродба имала големо влијание во зајакнувањето на образованието на поробените православни христијани и во зачувувањето на нивната самосвест, не само кон османлиските напаѓачи, но и пред западните мисионери, кои тогаш ги разорувале православните земји, остварувајќи прозелитизам со срамни средства и најмногу експлоатирајќи ја неписменоста, ропството и бедата кај православните христијани.
Опасноста од исламизирање и латинизирање во тие векови е иста опасност, но втората како да била поголема закана, бидејќи многумина, благодарение на блискоста, потпаѓале пред високото културно ниво на Западот, коешто дава предност во светот, додека чувството за супериорност и разликите во споредба со муслиманите, претставува редослед од можности за заштита од нивното влијание помеѓу православните. Во тој однос многу е истакната една мисла на еден друг учител и светител од истата епоха – свети Козма Етолски: „Триста години по воскресението на Христос, Бог ни го испрати свети Константин и го утврди христијанското царство. Христијаните имаа царство за 1150 год. Потоа Бог го зеде од христијаните и го даде на Турците; тоа го направи за наше добро, а Турците го држат веќе 320 год. (1453 + 320 = 1773). А зошто Бог го донесе турскиот, а не некој друг народ? За наша полза, бидејќи другите ќе нè гледаа со зло во верата, а Турците, ако им платиш данок, ќе правиш што сакаш“.
За да се избегне исламизацијата и латинизацијата, за да не престане да тече животворниот извор на христијанскиот народ, потребно е образованието. Големи биле последиците од непросветеноста и необразованоста од претходните векови. Тоа што го правел свети Козма Етолски за време на своите патувања – основањето на училишта на ниво на обичен народ, – тоа го прават и коливарите, но на повисоко образовно ниво. Тие светители издаваат книги, го толкуваат Светото Писмо и Отците на Црквата, издаваат житија, пишуваат и издаваат литургиска поезија, се занимаваат со граматика, реторика, философија, дури и со световни писатели – како од Исток, така и од Запад. Неодложно било да се просветлува народот, да се утврди верата, да се утврди преданието на Отците, да се сочува елинската православна култура. Во училиштата, кои за време на Османлиската империја никнувале како печурки, требало да се обезбеди образование, коешто дава можност на учителите, монасите, клириците да ги разбираат поархаичните грчки духовни текстови на Отците. За таа цел коливарите започнале да издаваат такви текстови. Ракописите исчезнувале, сокриени во манастирските библиотеки, или крадени од западните истражувачи и патеписци.
Човек може да ја забележи и дејноста на тие просветители и специфичните тенденции, сврзани со опасноста од исламизација и латинизација на православните христијани. Тоа кај нив е сериозно раскриена тема. Познато е дека многумина од новомачениците од крајот на XVIII и почетокот на XIX век за учители имале светители – коливари. Можеме да кажеме, дека тие биле нивни духовни старци, кои ги поткрепувале да одат силно по својот маченички пат. Такви биле свети Макариј Нотарас и свети Никодим Светогорец. Кога ги читаме силните зборови на новомачениците, кои смело зборуваат за надминувањето на проблемите и одбивањето да се прифати религијата на Мухамед, со сигурност го слушаме ехото, одгласот од учењето на светите коливари за христијанската вера. Самиот свети Никодим Светогорец, во својата „Нова мартирологија“, ги сочувал во писмен вид дијалозите на многумина такви новомаченици со турските судии, кои спроведувале распит; тие ги спомнуваат древните маченички дела од времето на раното христијанство. Во иста тенденција се наоѓаат и антилатинските дела на Атанасиј Пароски „Антипапа“, „Небесен суд“, „Оној Палама“ и сите останати помали сочиненија, пишувани во врска со заблудите на латинските христијани.
Придонесот на коливарите во областа на образованието и културата не се ограничува, се разбира, единствено со нивната дејност за зачувување на самопознанието на православните христијани пред заплашувањата од Исток и Запад (понекогаш втората е многу посериозна). Сепак коливарите одбележуваат еден историски и голем неуспех во наследството на својата широка и светителска дејност. Тоа не се состои само во тоа дека нивното учење не било примено и распространето. Неуспехот им се состои во тоа, дека елинизмот и православието, кои создадоа една држава, една култура, која има вселенско значење – ромејството на Византија, – идеја, која го држеше високо духот на христијанството дури и под јаремот на ропството, по 1821 год. доби сериозни и длабоки рани. Новата држава на Грците се оддели од елиноправославното предание, го напушти традиционалното елиноправославно образование и култура, и се насочи, водено и поттикнувано од Запад, против наследството на Византија, на светителите и отците, на просветителите на христијанскиот род во Османлиската империја.
Познато е дека коливарите, а особено свети Атанасиј Пароски, биле против „европските“ претставници на „новото елинско просветителство“, ги прифатиле идеите на француското просветителство и на Француската револуција (дури на Волтеровиот атеизам). Имено, тие „европеизатори“ на елинизмот ги насочија кон класичната древност, поддржувајќи го атеизмот и распространувајќи го како значајно световното мудрување, световната наука, тие ја потценуваа дури и Божествената премудрост. Рационализмот, науката, слободата станаа новите божества на движењето на просветителството. Византиската синтеза, каде што се остварува зачувувањето и засилувањето на здравите елементи на елинскиот дух во служба на божествената проповед на љубовта, на смирението, на помирувањето, кои излегуваат од евангелската проповед на Крстот, беа изоставени и потценети. Суштински тоа било едно ново гонење на Црквата, но под друга форма, која е премногу слична на оваа, преферирана од Јулијан отстапникот во IV век, кога тој се обиде да го оживее стариот елинизам против христијанството, но таа исто личеше на некаков начин и на обидот на Варлаам од Калабрија од XIV век да ја внесе во православната Византија схоластиката и рационализмот на Западната преродба, отфрлајќи го проверениот метод на просветлување и усовршување на отците од Исток, коишто даваа предност на божествeната мудрост, без да ја отфрлaт и световната, човековата. Светите Три светители од IV век – свeти Василиј Велики, свeти Григориј Богослов и свети Јован Златоуст – со своето високо елинско образование, како и свети Григориј Палама (XIV век) не дозволија враќање назад кон еден болен класицизам, којшто го поставува тварното внатре во нетварното, човековата мудрост над божествената, безбожните дела над божествените, како што велеше светиот монах Христофор (Папулакос), гледајќи го погрешниот пат, којшто го прифатија западнофилите – интелектуалците и клириците по 1821 год., прифаќајќи ги во нивната полнота позициите на европското просветлување.
Достоен за одбележување е и фактот дека борците на револуцијата од 1821 год. како Колокотронис, Макријанис, Папафлесас и други, одгледани во духот на преданието на коливарите, се покажаа дека се предадени во новата елинска реалност. Тие се бореа, да го ослободат телесно елинизмот од Турците, а гледаа како Елада е поробувана и како нејзината душа се продава на европејците. Латинизирањето се враќа под покривот на европеизацијата. Западот не успеал во слободната Византија да ги „просветли“, т.е да ги убие Елините преку Варлаам од Калабрија, бидејќи таму биле исихастите со свети Григориј Палама; не успеал ни за време на турското владеење, бидејќи таму коливарите го водеа т.н. филокалиско или новоисихастичко движење; тој успеал да се реваншира по 1821 год. поставувајќи ја под духовен надзор новогрчката држава, нејзиното образование и култура.
Очигледно е дека тој денес губи. Коливарите коишто беа клеветени, нивното влијание денес е распространето во длабочините на православната вера и живот како продолжение на древното светоотечко исихастичко предание. Света Гора, којашто ги родила и одгледала, слично на свети Григориј Палама, може да се гордее со тие големи учители на Православието и на целиот христијански православен род.
„Τὸ κίνημα τῶν Κολλυβάδων καὶ ἡ προσφορά του” – In: Θεοδρομία 7, 2000, σ. 13-18.
Превод од бугарски јазик:
Звонко Алексов, студент на Теологија
[1] Во ново време важно за осмислување на движењето на коливарите стана делото на митрополитот на Црна Гора Амфилохиј (Радович), Филокалијната преродба во XVIII и XIX век и неговите духовни плодови, Атина 1984 (на грчки јазик). Тука не претставуваме соодветна библиографија за движењето. За двајца претставници на движењето во последно време се одржаа научни конференции – една за Атанасиј Пароски од Парос во септември 1998 год. и една за свети Никодим Светогорец во манастирот на „Свети Никодим“ во Гуменица до Киликис, во септември 1999 год. Беа изнесени интересни текстови и беа подготвени многу библиографски референци. Беа издадени и томови од конференцијата. Во врска со Атанасиос Париос имаме и осум текстови од научната конференција во Парос одржана во септември 1996 год., послетена на Панагија Екатонтапилиани: Ἡ Ἑκατονταπυλιανὴ καὶ ἡ Χριστιανική Πάρος. Πρακτικά Ἐπιστημονικοῦ Συμποσίου (Πάρος 15-19 Σεπτεμβρίου 1996), Πάρος 1998.
Ортодоксија и ортопраксија 
Напишете коментар