Флоровски и Романидис – најголеми богослови на XX век

Отец Георги Флоровски како учител и собрат на отец Јован Романидис

Митрополит Јеротеј Навпактски (Влахос)

Отец Георги Флоровски беше врвен теолог на XX век, кој стекна титула „отец“ на теологијата на тој век. Ги имам прочитано речиси сите негови дела, кои се преведени на грчки јазик, како што исто така ја знам доволно мислата на отец Јован Романидис, еден исто така врвен догматичар на XX век, како што се гледа од текстовите кои се објавени на англиски и грчки јазик, неговите усни преданија и многучасовни наши дискусии на теолошки и црковни теми. Ова ми дава можност да ги знам општите точки во нивното учење, но и особените карактеристики на нивното учење.  

Отсекогаш позитивно ме предизвикувале големите теолози и духовни отци, и се разбира сум се изненадил од начинот на кој тие теологизираа и комуницираа помеѓу себе, овие двајца велики теолози од нашево време, значи, Флоровски и Романидис. Нивниот однос помина низ различни фази, тоа беше однос на учител и ученик, однос на колеги професори, и заврши со тоа што поранешниот ученик го надмина во разни области на православниот црковен живот и ги прошири своите мислења на својот некогашен учител.

Во овој вовед ќе се задоволам со тоа да ви ги претставам мислењата на Флоровски за Романидис и од Романидис, но и понатамошниот развој на размислувањата на Флоровски од страна на Романидис, кој беше негов ученик.

1. Романидис беше најостроумен ученик на Флоровски

Флоровски беше учител во потполната смисла на зборот. Ги имаше внимателно изучено отците на IV век и продолжи и со подоцнежните отци, стекна длабоко знаење на отечкото учење и го пренесе духот на отците во нашето време, без да го измени.

Романидис го сретна Флоровски по неговото дипломирање на Теолошкиот факултет на Чесниот Крст во Бостон, и во текот на студиите на Богословскиот факултет во Јеил и Колумбија.  Понатаму ги слушаше неговите предавања на Богословскиот институт на Свети Владимир во Њујорк, и со негов поттик замина на студии во Париз, во Германија, во Атина, каде што ја изработи својата докторска дисертација. Потоа беше истражувач на Харвард, под надзор на Флоровски и негов колега на Богословскиот факултет на Чесниот Крст. Самиот Романидис во самото негово предавање во чест на Флоровски, по неговото упокојување, кажа:

„Навистина е голема чест за мене да бидам прв повикан за говорник на ова ново годишно читање во чест на нашиот отец Георги Флоровски, на најголемиот православен светоотечки богослов од нашето време, на академскиот и духовниот раководител и вдахновител на мнозинството од нас овде, посредно или непосредно“ (Митрополит Јеротеј Влахос, Отец Јован Романидис, еден врвен догматичар теолог на православната соборна Црква, Манастир Рождество на Пресвета Богородица (Пелагија), издание прво, 2012, стр. 395).

Сочувани се неколку текстови во кои се гледа мислењето на Флоровски за Романидис, кои ќе ги изложам на кусо во продолжение.

За првото предавање на Романидис на англиски јазик со наслов „Православната еклисиологија според Алексиј Хомјаков“, самиот Романидис пишува: „Му се допадна на Флоровски оваа статија толку многу, така што им ја сподели на колегите и студентите на Универзитетот Харвард“, кога беше таму професор.

Но, онаму каде што почисто се гледа мислењето на Флоровски за Романидис е во едно писмо кое му го испратил на отец Станислав, на 17 декември 1960 година. Во ова писмо Флоровски, очигледно одговарајќи на некои прашања од отец Станислав, ги критикува разните теолози од тоа време, а над сите го пофалува Романидис. Во продолжение следува целото:

„Возљубен отче Станислав,

Од срце и меѓусебно ви го честитам празникот кој доаѓа и се молам за милоста Божја во Новата година.

Посебно ме израдувавте со вашето писмо; долго време не ми имавте пишано, и не знаев што да мислам.

Списокот од четирите автори сѐ уште не го имам видено, но немам доверба во Афанасјев (Атанасјев); тој е „старомоден слободољубец“ и не ги чувствува теолошките проблеми. Истовремено е посебен вид на „клирикален менталитет“, во стилот на руските световни клирици од пред револуцијата. Иако предава канонско право на Институтот во Париз, канонската реалност (или поточно реалноста на канонската област на Црквата) ниту ја гледа, ниту ја препознава.

Мајендорф е сосема поинаков тип и карактер. Неговата книга е добра, иако лично не се согласувам целосно, посебно во историскиот дел. Ја напиша за широката јавност и е многу несовршена на некои места, особено во делот „за поделбите во Црквата“ (улогата на Кралот и она за кралот е точно, но целата тема му е неуспешна). Изучувањето на современата состојба на Православните цркви му е успешна. Во секој случај о. Мајендорф не е модернист. Двете книги за Григориј Палама се многу добри. И тој е вистински интелектуалец, од добро школо. Сега е во Њујорк и пола време го поминува во Вашингтон, на Византолошкиот институт во Dumbarton Oaks.

Не успеав да ги прочитам книгите на Евдокимов; неговата претходна книга ме одврати, сосема нереална и испомешана, „Жената и спасението на светот“, која во меѓувреме ја издаде Кастерман! Евдокимов го продолжува преданието на отец Сергиј Булгаков и покрај светоотечките референци не го следи духот на светите отци.

Можеби ја добивате периодиката на Парижаните „Контакти“? Ја издава група православни Французи и во последниве години стана сериозна и интересна; особено статиите на Лоски, Владимир Николајевич, и на Оливие Клеман (внимавајте исто така на „проповедникот“ на егзархијата на Московската патријаршија во Париз, кој треба да се наоѓа во вашата библиотека). Оливие Клеман се обрати во Православие, но лично не го познавам и неговата француска книга за тајната на историјата не ме задоволува. Тоа е нова појава во наше време – конвертирање во православие на редица интелектуалци, Французи и Англичани – кои пишуваат за Православието и се трудат да го изразат православното предание, не секогаш успешно. Погледни го, на пример, Ф. Шерард, „Грчкиот Исток и Латинскиот Запад, лекција за Христијанското предание“, Oxford University Press, 1959. Неговата книга за Атос, напротив, е многу добра.

Општо говорејќи, малку православни сили постојат денес во Православната Црква. Ги полагам моите надежи на мојот ученик, отец Јован Романидис, кој пред 3-4 години напиша одлична докторска дисертација за прародителскиот грев, истражување на првите два века (на грчки, во Атина) и сега работи до мене на докторатот по философија на Харвард. Кај него, напротив (за разлика од француските и англиските православни теолози кои ги критикува) постои повеќе тежнеење кон страната на „изолирање“ – одвраќање од Западот во сѐ и изолирање на Византиското предание, навистина, но останувајќи на нивото на автентична теолошка култура и длабока црковност“.

Оваа критика на Флоровски е една химна за Романидис.

Една друга критика на Флоровски за Романидис произлегува од еден друг ученик, отец Андреа Димоци, кога студираше теологија на Богословскиот факултет на Чесниот Крст, и напишана е во едно писмо кое ми го испрати (на 21.09.2011).

Помеѓу другото, пишува:

На Романидис му се допаѓаат текстовите на отецот Флоровски и ми велеше дека тие му го запалиле огнот на љубовта и почитта за делото на древните отци на Црквата, кои ги поставија темелите на верата за вечни векови. Отецот Романидис тврдеше дека дотогаш теологијата на Црквата наша имаше многу големо влијание од западната теологија, особено од схоластичката теологија. Според неговото мислење ова влијание навлезе во периодот кога многу професори по православна теологија се школуваа на факултетите и универзитетите на Запад и таму стекнаа влијание од неправославен менталитет. Отецот Романидис ми велеше дека отец Флоровски беше пионер во обидот одново да го распали интересот и вниманието на поновите православни теолози кон вистинските извори на точната православна теологија, кои се наоѓаа во текстовите на отците и подвижниците на Црквата и во житијата на светителите. Отецот Романидис често пати ми велеше дека неговото дело беше во тоа, да продолжи да го доведе до крај она што го започна отецот Флоровски. Отец Романидис често пати бараше мислење од неговиот старец на овие теми, и се сомнавам дека некогаш имаа разијдување по некое прашање“.

Но, и Флоровски му велеше за Романидис:

„Отецот Флоровски, без двоумење, беше восхитен од делото на отецот Романидис и негуваше чувство на татковска љубов и почит кон него. Отец Флоровски го сметаше за наследник на неговото дело за промена на целиот ориентир на современата и дотогаш позападњачена православна теологија. Освен ослободувањето на теологијата од влијанието на инославните, она што посебно го ценеше отец Флоровски, беше силниот обид на отецот Романидис да нагласи дека Православната теологија не е само едноставен разумски подвиг (вежба) или знаење, туку напротив, тоа е опит кој влијае до најдлабоките делови на нашето битие, и нѐ води, постепено и по малку кон обожение. Оваа теологија, истовремено, не е една обична наука, туку напротив, таа е живот и целосно искуство, кое нема почеток, туку, со благодатта Божја, нема крај. „Внимавај, чедо мое“, му велеше отецот Флоровски, „она што те учи отец Јован, не само што ќе ти ја спаси душата, туку ќе те направи и светилник на Православието во еден свет кој е расцепен од прилагодувањето и релативизмот. Твојата мисија како свештеник ќе биде да ја предаваш вистината која останува вечно, и оваа вистина да ја научиш од отецот Јован“.

Освен тоа, отец Флоровски особено го ценеше фактот дека отец Романидис беше бестрашен борец за Православието. Тој ми објаснуваше дека не се колебал отецот Романидис да се бори со тогашните најголеми великани на теологијата од тоа време, како Панајотис Трембелас и други. Добиваше страшни закани и притисоци од нив и остана непоместен во заштитата на верата. Беше радикален, но сосема неочекувано беше истовремено и поборник на древното и автентично предание, а не на некој нов и современ богословски менталитет. На кусо, тој беше уникатен“.

Најпосле, самиот оној кому и обајцата му беа професори, ги нарекува „двајцата врвни мажи, кои беа можеби најголемите теолози на дваесеттиот век“.

Уште едно сведоштво кое произлегува од отец Георги Драгас, професор на Богословскиот факултет на Чесниот Крст во Бостон, кој беше ученик на Флоровски и пријател на Романидис, којшто пишува дека „нивната врска беше врска на лојалност и татковство“. „Првиот (Романидис) го гледаше вториот (Флоровски) како академски и духовен ментор, а вториот (Флоровски) го гледаше првиот (Романидис) како продолжувач на теолошката патека која тој ја истрасира, значи „новоотечка синтеза“, која го означуваше начинот на ослободување на православната академска теологија од мрежите на „лажното образование“ кое се должи на мешањето со неправославни форми и елементи“. Пријателството кое го имаше отец Георги Драгас со обајцата, како што пишува, „го потврди моето духовно теолошко сродство со овие двајца мажи“.

Уште едно друго сведоштво доаѓа од протоерејот о. Стефан Аврамидис, кој ги познаваше и обајцата од Богословскиот факултет на Чесниот Крст во Бостон. Во неговата беседа со наслов „Мојот учител о. Јован Романидис и мојот духовник о. Георгиј Флоровски“, помеѓу другото, пишува: „Како што е познато, отецот Јован го имаше за духовник, учител и ментор отецот Георги Флоровски“.

2. Некои размислувања на Флоровски, како што се зачувани во писмата на Романидис

Истражувајќи архивски материјали, кога ја подготвував теолошката биографија на Романидис, најдов на Универзитетот на Принстон писма, кои ги испратил Романидис до Флоровски и останале во архивата на вториот. Се работи за 25 ракописни писма на Романидис до Флоровски, но, без да постојат и одговорите на Флоровски до Романидис, кои би биле доволно интересни.

Во овие писма на Романидис постојат интересни елементи за комуникацијата и врската меѓу нив, но и мислењата на Флоровски за разни богословски и црковни теми. Анализирајќи ги овие писма создадов посебно поглавје со наслов „ученик, другар, професор и негов колега“, во кое се гледа сликовито тесната врска помеѓу професорот и ученикот, но и дека биле способни соговорници. Во сите писма јасно се гледа дека Романидис го информира за сите прашања, му пренесува информации за неговите мислења за теолошките прашања и бара мислење од него. Ретко може да се сретне таква писмена комуникација помеѓу ученик и учител, но и општо помеѓу двајца теолози.

Во овие писма постојат некои посебни референци кои ги покажуваат мислите на Флоровски, за кои дискутирале со Романидис.

Во писмото датирано на 18 јули 1954 година се чини дека Флоровски размислувал за тоа, како да ја изрази соединета православната теологија.

„Сите ваши размислувања се многу охрабрувачки за Обединето Православие во вашето писмо. Барем почнаа да се шират такви размислувања. Се надевам дека етапно ќе се решат проблемите со грчките избегнувања. Идеата на еден православен колега од хуманистички студии звучи одлично, но не доволно напредната за да одговара на непосредните наши потреби“.

Во писмото датирано на 8 август 1957 година, Романидис се согласува со ставовите на Флоровски за состојбата во која се наоѓа современата теологија. Пишува:

„Она што го велите за теолошката состојба е многу точно. Особено во Грција не постои теологија од убедување. Постои само теологија на пазарење. Теологијата сочинува едноставно средство за повисока плата, за да стане некој учител, професор на Универзитет или Епископ. Оние кои се интересираат за теологија со убедување не се ниту една рака на број“.

Во писмото датирано на 25 март 1958, Романидис се согласува со Флоровски за состојбата која владее на Теолошкиот институт на Свети Сергиј во Париз и општо за неговите расудувања за современата теологија. Романидис пишува:

„И мене ми се згадува од современата теологија. Состојбата во Грција е кризна, а уште полошо е на Халки. Вашите коментари за Париз се изненадувачки слични со мојот општ впечаток. Кога давав испити по руска философија пред професорскиот колегиум, научив многу работи. Избраната тема ми беше Алексиј Хомјаков и мојата теза беше, дека не постои модерна православна и руско-православна философија, ниту општествена, ниту било каква друга. Православната теологија е изискување во целиот живот на еден човек, и според тоа, едно лице не може да е полу-православен, а истовремено и полу-философ. Професорите Занкорски и Карташов беа оние кои ми поставуваа повеќе прашања и ја продолжија дискусијата. Овие луѓе тврдеа дека постои посебност на руската православна теологија, дека таа има напредок во однос на светоотечката теологија и е повисока од неа. Аргументирано се спротивставив на нивните тези и конечно нивните аргументи се ограничија на идеата за „соборност“, „заедништво“, за која тврдеа дека е чисто руска. Им одговорив, велејќи, дека во сите грчки манастири централниот храм отсекогаш се нарекува католикон, термин што никогаш не би можел да се преведе како универзален. После една таква дискусија се изненадив кога професорите изгласаа највисока оценка на испитот“.

Но, истото го сретна и во Грција. Поучен Романидис од она што го научи од Флоровски, сѐ гледаше чудно, за ова пишува во истото писмо (25.03.1958):

„Теолошката состојба во Грција е помалку од катастрофална. Единствените здрави православни кои ги сретнав беа малкумина монаси од Света Гора кои се одвраќаат… од Универзитетите, општо, и суштински размислуваат со светоотечки термини. Ова го прават дури и најнеуките монаси. Единствен нивни недостаток е тоа што се целосно отсечени од современите ликови на западната теологија. Ако некогаш дојде некоја теолошка преродба во Грција, таа ќе произлезе од монашките заедници“.

Во истото писмо се спомнува ставот на Флоровски, дека Црквата се толкува Христолошки, а не Тријадолошки, како што, за жал, прават многу теолози во нашево време. Пишува:

„Вашиот опис на желбата на некои да користат Тријадолошки израз, наместо тековниот Христолошки е типична кратковидост на современите грчки учени“.

Во писмото датирано на 7 април 1958 се однесува на основното учење на Флоровски за нашето враќање кон учењето на отците. Пишува:

„Денес во Грција Андруцос отворено е критикуван и одрекуван од многу негови поранешни приврзаници. Верувам дека имате многу нешта со кои би можеле да придонесете за враќањето на Грција кон отците, бидејќи во Грција ве сметаат недвосмислено како врвен теолог и вашето мислење секогаш е почитувано. Гледате, многу грчки теолози осознаваат конечно дека коренот на нашите проблеми е навистина лошата теологија“.

Во неговото писмо од 21 август 1959 година Романидис одговара на писмо од Флоровски, дека ќе го одликува Богословскиот факултет во Солун за почесен доктор, истовремено му ги искажува тешкотиите со кои се соочувал. Му пишува Романидис:

„Јас лично силно чувствувам дека би требало да имате трпение и да ја истрпите состојбата, бидејќи сум сигурен дека многу клирици и младината, кои ве гледаат како нивни раководител и советник, повеќе би имале полза ако ги зачувате контактите со Грците. Сега откако ќе добиете за првпат православен докторат, се разбира и грчки, тоа би требало да сочинува доволен доказ за вас, за тоа колку ве почитуваат Грците. Простете ми, ако ви звучам како да ви давам совети, но верувам дека работите ќе се променат етапно со текот на времето и на крајот сите ќе бидеме благодарни за тоа што сте биле трпелив“.

Во оваа целина ќе го изложам и ставот на Флоровски за Светскиот Совет на Црквите, како што е зачувано од Романидис.

Флоровски учествуваше со Комисијата „Вера и поредок“, која ја имаа создадено протестантите, која подоцна се присоедини кон Светскиот Совет на Црквите (ССЦ), кога беше формиран во 1948 година. Продолжи да учествува како православен теолог во Комисијата „Вера и поредок“ и во Општите Собранија на ССЦ. Главно се повлече водечкиот лик од страна на Православната Црква на Второто Собрание на ССЦ, во Еванстон, во 1954 година, откако тој беше избран да говори како православен претставник. Неговиот биограф, Андрју Блејн, пишува: Флоровски „се покажа после Собранието во Еванстон како еден вистински меѓународен црковен лик“.

Сочувани се два текста од Романидис, во кои се одразува подоцнежниот став на Флоровски за тоа, како се развиваше ССЦ.

Првиот текст доаѓа од едно предавање кое го одржа Романидис на Богословскиот институт на Свети Владимир во чест на Флоровски. Тој вели: 

„Во текот на нашето долгогодишно тесно пријателство, отецот Георги Флоровски – нека му е вечен споменот – често дискутираше на темата за ССЦ. Иако дискусиите беа индикативни, беше очигледно дека дава мало значење на организацискиот дел на ССЦ. Но, беше сфатил дека ССЦ си зема за право да има таква власт та да донесува ставови независно од мислењето на Православните цркви. Се жалеше дека беше ставан настрана во интерес на другите православни, кои повеќе одговараа на барањата на ССЦ. Отецот Георги постојано се жалеше дека во ССЦ постои една промена, која беше во нејзиното основање и дека беше вселена во новата централна зграда во Женева. Тоа што ССЦ се има изменето, сѐ уште е омилена тема кај одредени професори до ден денес“.

Другиот текст е зачуван од отец Георги Металинос. Се работи за една пишана белешка на Романидис, која му ја испрати нему, како и на други на 27 јануари 2000 година, кратко пред неговата смрт, на англиски јазик, во која се гледа конечното мислење на Флоровски за Вселенското движење и за ССЦ. Пишува Романидис:

„Отец Георги Флоровски беше главен православен претставник во Вера и поредок пред да стане тоа дел од ССЦ во 1948. Се разбира, во неговиот пристап кон дијалог со протестантите и англиканците беше секогаш потребата од свртување кон Светото Писмо, како што го толкуваа отците на Црквата, колку пред, толку и во текот на Вселенските собори, кои беа и сѐ уште се до денес темел на живото православно предание на Стариот и Новиот Завет. Меѓутоа, во реалноста, протестантите и англиканците никогаш не се убедија. Флоровски погрешно ја разбра нивната љубезност како вистинско ангажирање да ги изучуваат отците, како клуч за единство. Потоа се појави Никос Нисиотис како колега на протестантите во класовите каде што го изучуваа таканаречениот егзистенцијализам на Карл Барт и на Емил Брунер. Некои од нив станаа водачи на ССЦ и се беа увериле дека Нисиотис, а не Флоровски, е клуч за пристап помеѓу протестантите и православното предание, и тоа можеби би можело да води дури и кон единството поради кое и беше создаден ССЦ“ (Георги Металинос, Протоереј Јован Романидис, изд. Армос, Атина 2003, стр. 127).

3. Протегање на делото на Флоровски

Романидис беше, како што велеше самиот Флоровски, „најостроумниот“ негов ученик, којшто потполно го усвои учењето на неговиот учител, и затоа напредуваше подалеку, откако на некои точки го направи она што би можел да го направи Флоровски, којшто ги беше поставил.

Ќе истакнам некои точки на кои се чини дека Романидис ја прошири мислата и делото на Флоровски.

Кога ги читаме текстовите кои ни ги остави Флоровски како богословско наследство, забележуваме дека, помеѓу другото, беше означил три основни точки. Првата е дека ги поврзуваше тесно теологијата со историјата, значи, не може некој да ја гледа теологијата надвор од историската реалност. Втората точка е дека го нагласуваше враќањето кон отците на Црквата, и со тоа ја осудуваше схоластичката и руската теологија, и го гледаше „единството на Црквите“ во враќањето кон отците од првиот милениум, а главно на учењето од Новиот Завет, како што го толкуваат отците на Црквата. Третата точка е дека направи остра критика на руската теологија која се соедини со философијата и се ослободи од отците на Црквата. Неговиот текст „Патиштата на руската теологија“ и побивањето на теоријата на „софиологијата“ на Булгаков се индикативни. И четвртата точка е дека направи говор за „новоотечката синтеза“, дека, значи, треба да го гледаме целото ова црковно светоотечко наследство кај отците на вториот милениум, кај свети Симеон Новиот Богослов, свети Григориј Палама и Добротољубието на свештените отци на трезвеноумието.

Прво, врската меѓу теологијата и историјата се покажа како основна точка на неговото дело, откако разви историски теми, како што е содржината на Ромејството, каде што е историската позадина на православната теологија. Она што е поврзано со Романија-Ромејството го документираше самиот тој со библиографијата и референци во неговата книга „Ромејство, Романија, Румелија“ (Ј. Романидис, Ромејство, Романија, Румелија, изд. Пурнарас, Солун, второ издание, 1982). Исто така она што тој го напиша беше потврдено од подоцнежните предавања на протоерејот о. Георги Металинос (Неговите дела: о. Георги Металинос, Православие и Елинизам, изд. Минима, второ дополнето, Атина 1992 и о. Георги Металинос, Лаос Божји, Историја и теологија на Ромејскиот Елинизам, изд. Армос, Атина 2015), од Анастасиос Филипиди (Ромејство и варварство, Историски корени на долговековното соочување на Елинизмот и Западот, изд. Манастир Рождество на Пресвета Богородица, трето издание 2007, и Анастасиос Филипидис, о. Јован Романидис како историчар, неговото дело и учење, Записник и Богословско-историски предавања, изд. Манастир Рождество на Пресвета Богородица (Пелагија) 2014) и од Митрополитот Навпактски и на Свети Власиј Јеротеј Влахос, Раѓање и растење на Ромеите, изд. Рождество на Пресв. Богородица, второ изд., 2000, и истиот автор, Стар и Нов Рим, Православие и Западно предание, Манастир Рождество на Пресв. Богородица, изд. второ, 2016).

Уште, го одведе до тоа да ја развие теоријата за несоздадени глаголи и создадени глаголи и поимања, значи, како боговидението кое се случува со неискажливи зборови се пренесува со термини кои ги сретнуваме во создадената историска реалност.

Второ, го гледаше „соединувањето на Црквите“, не само преку враќањето кон пророците, апостолите и отците, туку и во осудувањето на Франколатинската теологија, т.е. на схоластичката теологија, која навлезе во времето на Карло Велики, и се разликуваше од Романија.

Трето, го виде руското отпаѓање на руската теологија од светоотечката теологија и остро го критикуваше погрешното толкување на учењето на свети Григориј Палама, кое го направија руските теолози, но и таканаречената руска побожност. И четврто, „новоотечката синтеза“ која ја виде среде православниот исихазам, филокалиското предание, како очистување, просветление и обожение, и кај новите отци исихасти.

Така, Романидис не само што ги усвои творечки и уште повеќе ги прошири теолошките тези на Флоровски, туку ги направи поблескави, откако ги помина низ исихастичко-филокалиското предание на Црквата, кое го имаше поставено Флоровски.

За да го завршам ова излагање би сакал да се повикам на два фрагмента од писмата кои му ги испрати Романидис на Флоровски.

Првиот фрагмент доаѓа од писмото кое Романидис му го испратил на Флоровски на 14 април 1966, кога дознал дека ќе се повлекува од Харвард.

„Ја завршувам мојата докторска дисертација на Харвард, но немам намера да ја поднесам за некоја диплома. Ќе ја објавам колку што е можно поскоро со соодветна благодарност кон вас како советник-професор. Сега е значајно да продолжам со професионалниот развој благодарение на мојот докторат. Безумните во „Чесниот Крст“ и на други места треба да сфатат дека нема потреба од англо-саксонски докторат за некој да биде православен теолог“ (Митрополит Јеротеј, отец Јован Романидис, еден врвен… цитирано дело, стр. 152).

Вториот фрагмент доаѓа од неговото писмо до Флоровски од 11 мај 1958 година. Пишува:

„За жал, ние современите Православни сосема го имаме изгубено сфаќањето за разликувањето помеѓу ересите и Православието, токму затоа што ја имаме раздвоено теологијата од побожноста и се обидуваме да станеме побожни без раководење според православните догмати, и така стана нормално луѓе со несвесни еретички претпоставки да го одредуваат образецот на современиот црковен живот, особено во оваа земја (Америка). Во оваа состојба човек се соочува со толку многу проблеми. Треба да им сврти грб на сите фалсификатори на православниот дух и да го продолжи нивното дело, расипувајќи ги нашите преданија или да се бори до крај. Нормално, треба да се бори, но како и со чија помош, освен онаа од Господ?

Православните денес не се задоволни со средствата на спасението што им ги даде Самиот Господ и се обидуваат да најдат нови и посвоеволни начини. Наместо да го примаат она што го направил за нив Господ, тие му кажуваат на Господ што би требало да прави, и се обидуваат да ја вршат работата на Бог на подобар начин, како што мислат тие, отколку тоа што го направил Бог“.    

Романидис навистина беше еден достоен ученик на великиот Флоровски, кој го продолжи неговото дело, затоа и тој стана голем и достоен теолог. Тоа го докажа и на дело, зашто кога одговорните во Богословскиот факултет на Чесниот Крст, го отстранија Флоровски од професор, тогаш Романидис, во знак на протест и самиот си даде оставка од местото професор, нешто што го чинеше и финансиски. Самиот тој во едно писмо пишува: „Уште од почетокот на мојата кариера се бев поистоветил со Флоровски“ (о. Георги Металинос, протоерејот о. Јован Романидис, цит. дело, стр. 127).

На крај, и двајцата имаат обратен пат со иста реакција. Флоровски тргна од Истокот, од Одеса, имајќи ја за основа теологијата која ја запозна во богослужението на Црквата и реагираше на руската теологија која ја сретна во Париз, додека исто така се обиде да ја пренесе православната теологија на Запад. Наспроти него, Романидис тргна од Запад – Америка со здравите теолошки студии кои го доби и исихастичкото предание на неговата мајка и од Света Гора, особено од старец Јосиф Исихаст, за да го пренесе во Париз и во Грција и да реагира на западната теологија која ја сретна овде на Исток.

Навистина тие беа двајца православни велики и сесветски теолози, кои ја изразија вистинската теологија на Црквата.

Превод од грчки јазик: Свештеник Јани Мулев 

Православна светлина бр. 60